Kościół św. Mikołaja w Gąsawie

Pałuki to niewielka, malownicza kraina położona na styku województwa wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego. Chyba jej najbardziej znaną i najczęściej odwiedzaną częścią jest rejon znajdujący się wzdłuż linii kolejki wąskotorowej Żnin, Wenecja, Biskupin, Gąsawa. O ile trzech pierwszych miejscowości nie trzeba przedstawiać, to o Gąsawie do tej pory wiedziałem niewiele, ot tyle, że kończyła się tam trasa kolejki wąskotorowej.

Tak było do czasu, gdy całkiem przypadkiem zobaczyłem panoramiczne zdjęcie wnętrza kościoła św. Mikołaja w Gąsawie, ukazujące piękne polichromie zajmujące prawie całą powierzchnię ścian i sufitu w tej świątyni. Niedługo potem spędzaliśmy kilka dni w Wielkopolsce i postanowiliśsmy zobaczyć ten kościół osobiście. W dzisieszym poście opiszę i pokażę go dokładniej.

Obecny, drewniany kościół pochodzi z I połowy XVII wieku. Zbudowali go kanonicy regularni z Trzemeszna. Jest to świątynia o konstrukcji szkieletowo-zrębowej, zbudowana z drewna modrzewiowego. Przyznam, że jego sylwetka z zewnatrz jest dość niepozorna. Zwłaszcza tak się prezentowała tego dnia, gdy na niebie wisiały chmury z których raz po raz padała mżawka.



Po prawej stronie, przy bramie prowadzącej do kościoła znajduje się kamienna figura Matki Boskiej z 1866 r.



Widok ogólny kościoła. Jak to ostatnio bywa, był on zamknięty. Postanowiliśmy jednak spytać w pobliskiej plebani, czy jest możliwość jego zwiedzenia. Ku naszej radości, już po chwili wracaliśmy z kluczem do świątyni.



W kościele panował półmrok, chwilę musieliśmy się do niego przyzwyczaić. Na szczęście współczesne aparaty fotograficzne dość dobrze radzą sobie w takich warunkach, dzięki czemu na zdjęciach widać dużo więcej, niż my tam wtedy zobaczyliśmy. Wnętrze zaskakuje bogactwem wystroju, możemy tu zobaczyć przekrój stylów od późnego gotyku, przez barok, manieryzm, klasycyzm, aż do współczesności.



Następne zdjęcie pokazuje, że na ścianach tego drewnianego kościoła trudno znaleźć miejsce nie pokryte barwnymi polichromiami. Niezwykle ciekawa jest historia tych malowideł. Powstawały na przełomie XVII i XVIII wieku. Z biegiem czasu ich stan, tak jak i całego kościoła wymagał odnowienia. W połowie XIX wieku udało się wyremontować kościół, brakło jednak funduszy na renowację malowideł. Postanowiono przykryć je trzciną i otynkować. Minęło 150 lat, gdy w 1998 roku, przy okazji kolejnego remontu kościoła przypadkowo odpadł ze ściany kawałek tynku, odsłaniając fragment polichromii. Przez kolejne kilka lat krok po kroku usuwano stary tynk odkrywając kolejne malowidła, w sumie zajmują one ok. 700 m2 powierzchni. Niektóre zobaczymy bardziej szczegółowo na kolejnych zdjęciach.



Podchodzimy do prezbiterium. Jego centralną część zajmuje późnobarokowy ołtarz z I połowy XVIII wieku. W tle, na ścianach dwie pary aniołów rozchylają kotarę, która wraz z malowidłem na tej części stropu tworzy motyw baldachimu rozpiętego nad głównym ołtarzem. Mamy tu nawiązanie do biblijnego Namiotu Przybytku, gdzie miejsce dawnej Arki Przymierza zajmuje Bóg obecny w Najświętszym Sakramencie.



Cenniejszy od ołtarza jest umieszczony w nim obraz Matki Bożej Pocieszenia, patronki kanoników regularnych. Pochodzi z wcześniejszego ołtarza i jest datowany na II połowie XVII wieku. Słynący łaskami obraz bywa nazywany cudownym, a sam kościółek jest obecnie Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia. Zwykle obraz jest skryty za zasłoną przedstawiającą patrona kościoła – św. Mikołaja. Mieliśmy szczęście trafić na moment, gdy był odsłonięty.



Po obu stronach ołtarza głównego znajdują się dwa mniejsze, równie bogato zdobione w stylu barokowym ołtarze. Ten po lewej został poświęcony postaci Anioła Stróża i jest ozdobiony dwiema rzeźbami: Michała Archanioła walczącego z szatanem (smokiem) i Michała Archanioła ważącego grzechy.



Ołtarz po prawej stronie poświęcono postaci św. Barbary. Oba ołtarze również pochodzą z XVIII wieku i i trafiły tutaj z kościoła klasztornego kanoników regularnych w Trzemesznie.



Kolejne dwa ołtarze znajdujące się przed belką tęczową są jeszcze starsze i pochodzą z XVII wieku, z początku istnienia kościoła. Po lewej mamy ołtarz Serca Jezusowego,



a po prawej ołtarz Świętego Krzyża z cennymi rzeźbami przedstawiającymi Ukrzyżowanego, Matkę Boską i św. Jana Chrzciciela.



Na tym tle dość skromnie prezentuje się niewielka wczesnobarokowa ambona, chociaż też jest datowana na XVII wiek.



Dużo efektowniej wygląda znajdująca się obok wejścia do kaplicy grobowej św. Antoniego manierystyczna chrzcielnica z początku XVII wieku, przeniesiona tutaj z rozebranego kościoła dominikanów w Żninie. Zwłaszcza cenne są gotyckie figurki Apostołów wkomponowane w arkadowe ścianki chrzcielnicy.



Wzrok przyciąga dość nietypowe zdobienie wiecznej lampy w kształcie srebrnych orłów w koronie.



Najstarszą grupę gotyckich rzeźb z I połowy XVI wieku reprezentuje scena Ukrzyżowania umieszczona na belce tęczowej. Pochodzi z wcześniejszego kościoła znajdującego się na tym samym miejscu, co obecny.



Zaraz za belką tęczową, na stropie prezbiterium umieszczono wspaniałą polichromię przedstawiającą Apoteozę (ubóstwienie) Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej. Wokół rozmieszczono medaliony z wizerunkami Ewangelistów. Ukoronowana Najświętsza Maryja Panna jawi się tu jako symbol Kościoła, zaś Ewangeliści jako Słowo Boże.



Spoglądamy teraz w kierunku zachodnim, gdzie znajduje się prospekt organowy z 1815 r. umiejętnie wkomponowany w namalowane na ścianach polichromie ukazujące wyposażenie dawnych kapeli kościelnych. Przy okazji zwracamy uwagę na pięknie zdobione motywami roślinnymi deski stropowe.



Pośrodku stropu znajduje się plafon przedstawiający NMP Niepokalanie Poczętą i św. Mikołaja wypraszającego łaski dla mieszkańców Gąsawy na tle sylwetki ich kościoła.



Pora coś więcej napisać o tematyce odkrytych na nowo polichromii w kościele. Ich układ jest jakby dwupiętrowy. Dolne piętro swoim wyglądem naśladuje arrasy lub gobeliny. Tematyka malowideł jest różnorodna. Sporo miejsca poświęcono św. Augustynowi, patronowi zakonników regularnych i fundatorów kościoła. Ale jest też dużo scen ze Starego i Nowego Testamentu. Poniżej fragment Sądu Ostatecznego ukazujący potępionych prowadzonych przez diabły wprost do paszczy Lewiatana.



Na podkreślenie zasługuje fakt, iż postacie na obrazach posiadają naturalne proporcje a wszystkie motywy kompozycyjne są naturalnej wielkości. To sprawia, że wchodząc do świątyni, ma się wrażenie uczestnictwa w przedstawionych na nich wydarzeniach. Drugie piętro, pomiędzy otworami okiennymi zajmują postacie świętych.



Takie nagromadzenie obrazów zawierających treści teologiczne nawiązujące do podstawowych prawdy wiary i nauk ewangelicznych, pełniły dawniej funkcję katechetyczną, głównie dla niepiśmiennej ludności Gąsawy i okolic. Jednocześnie niosły ze sobą również przesłanie dydaktyczno – moralizatorskie.

Na koniec jeszcze jedno zdjęcie pokazujące wygląd kościoła od jego północnej strony. Widać na nim okrągłą, w kształcie rotundy, kaplicę grobową rodu Zdębińskich, którzy sprawowali pieczę nad tym kościołem po sekularyzacji klasztoru w Trzemesznie. Wejście do kaplicy z kościoła jest zamknięte piękną kutą kratą, którą widać na kilku wcześniejszych zdjęciach. Na kracie widnieje data budowy kaplicy - 1817 rok.



Kończymy zwiedzanie tej świątyni, która wywarła na nas niesamowite wrażenie. Bez przesady można stwierdzić, że kościół pw. św. Mikołaja w Gąsawie jest prawdziwą perełką barokowego malarstwa i unikatem na skalę światową. Polecam wszystkim jego zobaczenie. Przy okazji gorąco dziękujemy księdzu Proboszczowi za możliwość obejrzenia tej świątyni.

Lokalizacja kościoła